Bir asa ve ona dolanan tek bir yılan… İlk bakışta sade görünen bu figür, binlerce yıl boyunca tıbbı temsil edecek kadar güçlü bir anlam taşıdı. Mitolojiden modern hastanelere, antik tapınaklardan tıp fakültelerinin armalarına uzanan bu sembol, yalnızca bir işaret değil; insanlığın şifayla kurduğu ilişkinin görsel hafızasıdır.

Asklepios'un Asası ve Yılan: Tıbbın Kadim Sembolünün Anlam Yolculuğu

Asklepios Kimdir?

Antik Yunan mitolojisinde Asklepios, şifanın ve tıbbi bilginin tanrısıdır. Babası Apollon, annesi ise bir ölümlü olan Koronis’tir. Bu ikili köken, Asklepios’u hem tanrısal hikmetle hem de insana özgü merhametle ilişkilendirir. Efsanelerde ona şifayı öğreten kişinin bilge kentaur Kheiron olduğu anlatılır. Bu da sembolün rastgele seçilmediğini, kadim birikimin parçası olduğunu hatırlatır.

Asklepios’un simgesi nettir: düz bir asa ve ona sarılmış tek bir yılan. Günümüzde sağlıkla ilgili resmi kurumların çoğu tarafından kullanılan sembol budur. Ancak çoğu insan, benzer görünen ama farklı bir kökene sahip olan Caduceus ile karıştırır.

Asa ve Yılan: Anlamların Buluşması

Asanın anlamı yalnızca “baston” veya “değnek” değildir. Antik dünyada asa, otoriteyi, bilgeliği ve yön vermeyi temsil eder. Bir hükümdarın asası ile bir şifacının asası arasında simgesel bir fark vardır: İlki yönetme gücünü, ikincisi yaşama dokunma ehliyetini sembolize eder.

Yılan ise çok katmanlı bir figürdür. Birçok kültürde zehrin ve şifanın aynı bedende birleştiğine inanılır. Derisini değiştirmesi, yeniden doğuşun en eski sembollerinden biridir. Böylece yılan hem hastalığın tehlikesini hem de iyileştirmenin umudunu taşır. Antik Asklepeionlarda—örneğin Anadolu’daki Bergama’da—hastaların kutsal avlularda yılanlarla aynı alanda uyuması bu inancın doğal uzantısıydı.

Bu nedenle asa yol ve bilgelik, yılan ise dönüşüm ve şifa anlamına gelir. İkisi birleştiğinde, tıbbın yalnızca teknik değil, aynı zamanda etik ve ruhsal bir faaliyet olduğunu hatırlatır.

Caduceus ve Yanılgılar

Bugün sağlık alanında kullanılan sembollerde zaman zaman karışıklık göze çarpar. Özellikle iki yılanlı ve kanatlı asa olan Caduceus, bazı hastane ve kurum logolarında tıp sembolü olarak görülür. Oysa bu figür, Hermes’e yani ticaret ve haberleşme tanrısına aittir ve kökeni itibarıyla doğrudan tıpla bağlantılı değildir. 19. yüzyılın sonları ve 20. yüzyılın başlarında özellikle Amerika’da yaygınlaşmış ve oradan dünyaya dağılmıştır.

Türkiye’deki çift yılanlı figür ise farklı bir kaynağa dayanır. Çankırı Darüşşifası’nda yer alan taş işlemeler ve Anadolu’daki tıbbi geleneklerden esinlenerek önerilen sembol, doğrudan Hermes’in Caduceus’una gönderme yapmaz. Kanat içermez ve yerel kültürel bağlamda, Anadolu’daki şifa kültürünün izlerini görünür kılar.

Yılanın Türk Tıbbındaki İzleri

Türk tıp geleneğinde yılan figürü, yalnızca mitolojik bir gönderme değil; şifa, dönüşüm ve bilgelikle ilişkilendirilen yerleşik bir simgedir. Bu izleri hem mimaride hem yazma eserlerde hem de görsel sanatta takip etmek mümkündür.

Anadolu Selçuklu döneminden itibaren darüşşifalarda kullanılan semboller bunun somut örneklerini sunar. Çankırı’daki Cemaleddin Ferruh Darüşşifası’nda yer alan taş kabartmalarda, bir asa etrafında kıvrılan yılan motifi görülür. Benzer figürler Kayseri Gevher Nesibe Darüşşifası, Sivas I. İzzeddin Keykavus Şifahanesi ve Divriği Turan Melik Darüşşifası gibi diğer Selçuklu sağlık yapılarında da bulunur.

Osmanlı döneminde ise yılan figürü, tıbbi minyatürlerde ve tıp kitaplarında yer alır. Cerrahi sahnelerde yılan, şifa ve tedavi ile ilişkilendirilir; bazı metinlerde ise yılan zehrinin panzehir ve tedavi amacıyla kullanıldığı belirtilir. Bu, yılanın hem tehlikeyi hem de iyileşmeyi simgeleyen çok katmanlı anlamını pekiştirir.

Modern dönemde de Türk tıbbı yılan figürünü kullanmaya devam eder. İstanbul Tıp Fakültesi, Türk Eczacıları Birliği ve Türk Veteriner Hekimleri Birliği gibi kurumların amblemlerinde yılan, kadim şifa anlayışının bugüne yansıyan sembolü olarak karşımıza çıkar.

Modern Kullanım ve Süreklilik

Bugün Asklepios’un asası, hekimlik yeminlerinden sağlık örgütlerinin logolarına kadar geniş bir alanda karşımıza çıkar. Dünya Sağlık Örgütü’nün logosundaki yılanlı asa, kadim sembolün sürekliliğinin göstergesidir. Türkiye’de de Sağlık Bakanlığı ve bazı tıp fakültelerinde sadeleşmiş versiyonlar kullanılmaktadır. Ancak sembolün anlamı üzerine düşünme çoğu zaman geri planda kalır.

Tıp tarihi, şifanın yalnızca bedeni değil, ruhu da kapsadığını hatırlatır. Asa, bilginin ve etik duruşun taşıyıcısıdır; yılan, dönüşümün ve iyileşmenin sembolüdür.

Bir Asa, Bir Hafıza

Asklepios’un asası yalnızca tıbbi bir işaret değil, Anadolu’nun şifa geleneğinin bugüne yansıyan görsel hafızasıdır. Şifahanelerden modern hastanelere, taş oymalarından WHO logolarına kadar uzanan bir süreklilik taşır.

Türk kültüründe yılanlı asa, yalnızca hastalığı iyileştirmek değil, insanın dönüşümüne eşlik etmek anlamı taşır. Bugün bir eczane tabelasında veya tıp kongresi afişinde gördüğümüz yılanlı asa, Anadolu’nun kadim şifa anlayışının bugüne yansıyan sembolüdür. Sembol bazen tek çizgiyle, bazen çift yılanla, bazen taşta, bazen logoda karşımıza çıkar. Ama her defasında aynı mesajı taşır: Şifa, bilgi, sabır ve dönüşüm ister. Asa yol gösterir; yılan hatırlatır.

Doç. Dr. Süleyman Güngör